Δικαστική Συμπαράσταση: Πότε και Πώς Εφαρμόζεται – Προϋποθέσεις, Μορφές και Νομικά Εφόδια για Οικογένειες

28 Μαρ Δικαστική Συμπαράσταση: Πότε και Πώς Εφαρμόζεται – Προϋποθέσεις, Μορφές και Νομικά Εφόδια για Οικογένειες

Η δικαστική συμπαράσταση αποτελεί νομικό μηχανισμό προστασίας ενήλικων προσώπων που, λόγω σοβαρών ψυχικών, διανοητικών ή σωματικών δυσκολιών, αδυνατούν να διαχειριστούν αποτελεσματικά τις προσωπικές ή οικονομικές τους υποθέσεις. Πρόκειται για έναν θεσμό του ελληνικού αστικού δικαίου, που στοχεύει στην εξασφάλιση της αξιοπρέπειας και των συμφερόντων των ευάλωτων αυτών προσώπων, περιορίζοντας τη δικαιοπρακτική τους ικανότητα μόνο στον βαθμό που είναι απολύτως αναγκαίος.

Ο θεσμός αυτός εφαρμόζεται με γνώμονα την αρχή της αναλογικότητας και με σεβασμό στην αυτονομία του ατόμου, προσφέροντας μία ισορροπημένη λύση μεταξύ προστασίας και ελευθερίας. Αποτελεί ουσιώδες εργαλείο για συγγενείς και φροντιστές που επιδιώκουν να υποστηρίξουν νομικά τα αγαπημένα τους πρόσωπα χωρίς να παραβιάζουν τα θεμελιώδη δικαιώματά τους.

Μορφές Δικαστικής Συμπαράστασης και Ρόλος του Συμπαραστάτη

Με απόφαση του αρμόδιου δικαστηρίου, το πρόσωπο που κρίνεται ανίκανο να διαχειριστεί τις υποθέσεις του μπορεί να τεθεί υπό δικαστική συμπαράσταση, η οποία διακρίνεται σε στερητική (ολική ή μερική) και επικουρική. Στην πρώτη περίπτωση, αφαιρείται πλήρως ή εν μέρει η δυνατότητα του ατόμου να προβαίνει σε νομικές πράξεις, ενώ στη δεύτερη απαιτείται η προηγούμενη συναίνεση του διορισμένου δικαστικού συμπαραστάτη για την εγκυρότητα συγκεκριμένων ενεργειών.

Ο δικαστικός συμπαραστάτης —συνήθως συγγενικό ή άλλο έμπιστο πρόσωπο— διορίζεται για να εκπροσωπεί ή να συνεπικουρεί τον συμπαραστατούμενο, πάντα υπό τον έλεγχο εποπτικού συμβουλίου. Ο διορισμός και η μορφή της συμπαράστασης εξαρτώνται από τις πραγματικές ανάγκες του ατόμου και εξειδικεύονται στη δικαστική απόφαση, ώστε να εξασφαλίζεται η προστασία του χωρίς να θίγεται αδικαιολόγητα η προσωπική του ελευθερία.

Νομική Θεμελίωση και Ρύθμιση της Δικαστικής Συμπαράστασης

Ο θεσμός της δικαστικής συμπαράστασης θεμελιώνεται συνταγματικά στα άρθρα 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 του Συντάγματος, που κατοχυρώνουν την αξία του ανθρώπου και το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία, ενώ και το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ (Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) επιβάλλει η οποιαδήποτε στέρηση της αυτονομίας να μην υπερβαίνει το αναγκαίο μέτρο, διασφαλίζοντας τον σεβασμό στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή.

Η δικαστική συμπαράσταση ρυθμίζεται στο ελληνικό δίκαιο κυρίως από τα άρθρα 1666 έως 1688 του Αστικού Κώδικα, τα οποία προβλέπουν τις προϋποθέσεις, τις μορφές και τις έννομες συνέπειες του θεσμού. Παράλληλα, η σχετική διαδικασία διέπεται από τις διατάξεις των άρθρων 741 επ. του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, που αφορούν την εκούσια δικαιοδοσία και ρυθμίζουν ζητήματα όπως η αίτηση, η εξέταση των αποδείξεων και η έκδοση της δικαστικής απόφασης.

Οι βασικές μορφές δικαστικής συμπαράστασης διακρίνονται σε στερητική (ολική ή μερική) και επικουρική, ανάλογα με τον βαθμό της νομικής προστασίας που απαιτείται. Επιπλέον, καθορίζονται τα καθήκοντα και οι αρμοδιότητες του δικαστικού συμπαραστάτη, η εποπτεία που ασκείται από το εποπτικό συμβούλιο, οι δυνατότητες τροποποίησης ή άρσης της συμπαράστασης, καθώς και οι εγγυήσεις για την προστασία των δικαιωμάτων του συμπαραστατουμένου.

Η εφαρμογή του θεσμού συνδέεται και με άλλα κρίσιμα νομικά πεδία, όπως το οικογενειακό δίκαιο, το δίκαιο κληρονομίας και ενίοτε το ποινικό δίκαιο, ενώ η νομολογία παρέχει χρήσιμες ερμηνευτικές κατευθύνσεις και πρακτική καθοδήγηση. Έτσι, η κατανόηση του πλαισίου της δικαστικής συμπαράστασης προϋποθέτει μελέτη όχι μόνο του γραπτού νόμου αλλά και της εφαρμογής του στην πράξη.

Νομικά Κριτήρια και Ποιοι Μπορούν να Τεθούν σε Καθεστώς Δικαστικής Συμπαράστασης

Για την ενεργοποίηση του θεσμού της δικαστικής συμπαράστασης στην πράξη, απαιτείται η πλήρωση συγκεκριμένων νομικών προϋποθέσεων, όπως αυτές καθορίζονται ρητά στο άρθρο 1666 του Αστικού Κώδικα. Το άρθρο αυτό συνιστά τον βασικό κανόνα που διέπει την υπαγωγή ενός ενήλικου σε καθεστώς δικαστικής συμπαράστασης, προσδιορίζοντας επακριβώς τις καταστάσεις στις οποίες ένα άτομο θεωρείται ότι έχει ανάγκη προστασίας. Η πρόβλεψη αυτών των προϋποθέσεων αποσκοπεί στην επίτευξη ισορροπίας μεταξύ της ανάγκης για νομική υποστήριξη και του σεβασμού στην προσωπική αυτονομία και αξιοπρέπεια του πάσχοντος.

Σύμφωνα με το άρθρο 1666 του Αστικού Κώδικα, η δικαστική συμπαράσταση εφαρμόζεται σε ενήλικα πρόσωπα που πληρούν ορισμένα νομικά κριτήρια, τα οποία αποτυπώνουν δύο κύριες κατηγορίες αναγκών προστασίας:

• Όταν ο ενήλικος, εξαιτίας ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής ή λόγω σοβαρής σωματικής αναπηρίας, δεν είναι σε θέση, εν όλω ή εν μέρει, να φροντίζει μόνος του για τις προσωπικές ή οικονομικές του υποθέσεις. Εδώ εντάσσονται καταστάσεις όπως η άνοια, η σχιζοφρένεια, η νοητική υστέρηση ή κινητικές αναπηρίες που δυσχεραίνουν την καθημερινή διαχείριση.
• Όταν το άτομο, λόγω ασωτίας (παθολογικής σπατάλης), τοξικομανίας ή αλκοολισμού, εκθέτει σε σοβαρό οικονομικό κίνδυνο τον ίδιο, τον/τη σύζυγό του, τα παιδιά ή τους γονείς του. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το δικαστήριο παρεμβαίνει προληπτικά για να αποτρέψει την οικονομική καταστροφή και να προστατεύσει τα συμφέροντα του ιδίου και των εξαρτώμενων μελών της οικογένειας.

Η αναγνώριση αυτών των δύο κατηγοριών επιτρέπει στο δικαστήριο να παρέχει εξειδικευμένη νομική προστασία, βασισμένη στις ιδιαίτερες ανάγκες του κάθε ατόμου. Η θεσμοθέτηση αυτών των περιπτώσεων ενισχύει τη χρηστικότητα και τη σαφήνεια του θεσμού της δικαστικής συμπαράστασης, καθιστώντας τον σημαντικό εργαλείο κοινωνικής προστασίας για οικογένειες που αναζητούν λύσεις μέσω της νομικής οδού.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ακόμη και ανήλικος που τελεί υπό γονική μέριμνα ή επιτροπεία μπορεί να υπαχθεί σε καθεστώς δικαστικής συμπαράστασης ήδη κατά το τελευταίο έτος πριν την ενηλικίωσή του, υπό την προϋπόθεση ότι συντρέχουν οι ίδιες ουσιαστικές προϋποθέσεις που ισχύουν και για τους ενήλικες, όπως ψυχική ή διανοητική διαταραχή ή σοβαρή αναπηρία. Η δικαστική απόφαση εκδίδεται πριν την ενηλικίωση, ωστόσο τα έννομα αποτελέσματα ενεργοποιούνται μόλις ο ανήλικος συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας του. Η δυνατότητα αυτή εξασφαλίζει την αδιάλειπτη νομική προστασία κατά τη μεταβατική φάση από την ανηλικότητα στην ενήλικη ζωή, καλύπτοντας περιπτώσεις όπως αυτή ενός 17χρονου με βαριά νοητική υστέρηση, ο οποίος μπορεί να ενταχθεί έγκαιρα στον μηχανισμό της δικαστικής συμπαράστασης χωρίς να υπάρξει χρονικό κενό στην προστασία του.

Εφαρμογή της Δικαστικής Συμπαράστασης στην Πράξη και Σημασία της Ορθής Νομικής Καθοδήγησης

Η δικαστική συμπαράσταση, ως μέτρο νομικής προστασίας, έχει κατεξοχήν βοηθητικό και όχι τιμωρητικό χαρακτήρα. Δεν πρέπει να επιβάλλεται σε πρόσωπα που μπορούν να λειτουργούν αυτόνομα, καθώς σκοπός της είναι η υποστήριξη και όχι ο περιορισμός. Για τον λόγο αυτό, διέπεται από την αρχή της αναλογικότητας: κάθε περιορισμός στην ικανότητα του συμπαραστατουμένου πρέπει να είναι απολύτως αναγκαίος και να αντιστοιχεί στις πραγματικές του ανάγκες. Η πλήρης στέρηση της δικαιοπρακτικής ικανότητας μέσω της ολικής στερητικής δικαστικής συμπαράστασης προβλέπεται μόνο για εξαιρετικές περιπτώσεις σοβαρής ανικανότητας και πρέπει να προσδιορίζεται με σαφήνεια στη δικαστική απόφαση. Η διατύπωση αυτή είναι κρίσιμη, ώστε να διασφαλίζεται η προστασία των δικαιωμάτων του ατόμου χωρίς αδικαιολόγητη επέμβαση στην προσωπική του ελευθερία.

Η δικαστική συμπαράσταση αποτελεί έναν από τους βασικούς θεσμούς νομικής προστασίας ευάλωτων ενηλίκων στη σύγχρονη ελληνική έννομη τάξη, με ιδιαίτερη σημασία για άτομα με ψυχικές, διανοητικές ή σοβαρές σωματικές δυσκολίες. Η σωστή εφαρμογή του θεσμού προϋποθέτει εξειδικευμένη γνώση, εμπειρία και λεπτούς χειρισμούς, ώστε να εξασφαλίζεται η ισορροπία μεταξύ της απαραίτητης υποστήριξης και του σεβασμού στην προσωπική αυτονομία του συμπαραστατουμένου.

Στη Δικηγορική Εταιρεία Καρπούζης -Λιανου & Συνεργάτες, διαθέτουμε πολυετή εμπειρία στη διαχείριση υποθέσεων δικαστικής συμπαράστασης, προσφέροντας εξατομικευμένες νομικές λύσεις σε οικογένειες που αντιμετωπίζουν τέτοιες προκλήσεις. Με υπευθυνότητα, διακριτικότητα και πλήρη κατανόηση της ευαισθησίας των σχετικών καταστάσεων, αναλαμβάνουμε την καθοδήγηση και εκπροσώπηση των εντολέων μας σε κάθε στάδιο της διαδικασίας. Η έγκαιρη και ορθή νομική υποστήριξη μπορεί να κάνει τη διαφορά — τόσο για την προστασία των δικαιωμάτων του συμπαραστατουμένου όσο και για τη στήριξη της οικογένειάς του.