Διορισμός Δικαστικού Συμπαραστάτη – Κριτήρια, Αποκλεισμοί και Εποπτεία

29 Απρ Διορισμός Δικαστικού Συμπαραστάτη – Κριτήρια, Αποκλεισμοί και Εποπτεία

Το πρόσωπο που αναλαμβάνει χρέη δικαστικού συμπαραστάτη διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη διασφάλιση της προστασίας των συμφερόντων και της αξιοπρέπειας του συμπαραστατούμενου. Η επιλογή του κατάλληλου προσώπου είναι κρίσιμη, καθώς ο συμπαραστάτης αναλαμβάνει να λαμβάνει αποφάσεις που επηρεάζουν τόσο την προσωπική ζωή όσο και την περιουσιακή κατάσταση του προστατευόμενου ατόμου.

Σύμφωνα με το άρθρο 1669 του Αστικού Κώδικα, ο διορισμός δικαστικού συμπαραστάτη γίνεται με γνώμονα την εξασφάλιση του μέγιστου συμφέροντος του συμπαραστατουμένου και τη διατήρηση, κατά το δυνατόν, της προσωπικής του αυτονομίας.

Η θεσμική σημασία του ρόλου, ο κοινωνικός του αντίκτυπος και η ανάγκη αποτροπής συγκρούσεων συμφερόντων καθιστούν το πλαίσιο του άρθρου αυτού θεμέλιο λίθο για την ορθή εφαρμογή του θεσμού της δικαστικής συμπαράστασης, όπως αυτή ρυθμίζεται από τον Αστικό Κώδικα και την αντίστοιχη νομολογία.

Επιλογή Συμπαραστάτη

Καταρχήν, το δικαστήριο διορίζει ως συμπαραστάτη το πρόσωπο που έχει προτείνει ο ίδιος ο πάσχων (εφόσον έχει συμπληρώσει τουλάχιστον το 16ο έτος της ηλικίας του και το προτεινόμενο άτομο είναι κατάλληλο και νομίμως αποδεκτό). Η δυνατότητα αυτή κατοχυρώνει θεσμικά την προσωπική αυτονομία του συμπαραστατουμένου, δίνοντάς του τη δυνατότητα να προτείνει άτομο εμπιστοσύνης – όπως ένα τέκνο, έναν αδελφό ή άλλο στενό συγγενή – για να αναλάβει τον ρόλο του μελλοντικού του συμπαραστάτη.

Σε περίπτωση που δεν έχει προταθεί συγκεκριμένο πρόσωπο ή αν το προτεινόμενο κριθεί ακατάλληλο από το δικαστήριο, τότε η επιλογή γίνεται ελεύθερα από τον δικαστή, με βάση τα εξής κριτήρια:

• Τυχόν ρητή βούληση του συμπαραστατουμένου για αποκλεισμό συγκεκριμένου προσώπου.
• Τη φύση και ποιότητα των οικογενειακών ή κοινωνικών σχέσεων του πάσχοντος με υποψήφιους (ιδίως με γονείς, τέκνα, σύζυγο).
• Την αποτροπή πιθανής σύγκρουσης συμφερόντων με οποιονδήποτε υποψήφιο (π.χ. ύπαρξη οφειλών προς τον πάσχοντα, ή συμμετοχή σε κληρονομικά συμφέροντα).

Ο δικαστής εξετάζει το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον συνολικά, με στόχο να επιλεγεί πρόσωπο που αποδεδειγμένα έχει δεσμούς φροντίδας, εμπιστοσύνης και αγάπης προς τον συμπαραστατούμενο. Αντιθέτως, αποκλείονται ρητά άτομα με τα οποία ο πάσχων έχει εκφράσει αντιπάθεια, υπάρχει μεταξύ τους δικαστική ή προσωπική διαμάχη, ή ανακύπτει αντικειμενική ακαταλληλότητα λόγω σύγκρουσης συμφερόντων.

Η διάταξη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία στο πλαίσιο της δικαστικής συμπαράστασης, καθώς εξισορροπεί την ανάγκη για προστασία του ατόμου με τη διατήρηση του σεβασμού στην προσωπικότητά του και την προτίμησή του.

Αποκλειόμενα Πρόσωπα

Το άρθρο 1670 του Αστικού Κώδικα θέτει σαφείς και ρητές αρνητικές προϋποθέσεις, οι οποίες αποκλείουν συγκεκριμένα πρόσωπα από το ενδεχόμενο διορισμού τους ως δικαστικοί συμπαραστάτες. Σύμφωνα με το νομοθετικό πλαίσιο, δεν διορίζεται δικαστικός συμπαραστάτης:

1. Εκείνος που δεν έχει πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα. Δηλαδή, πρόσωπα που τελούν ήδη υπό δικαστική συμπαράσταση ή είναι ανήλικοι δεν μπορούν να αναλάβουν καθήκοντα συμπαραστάτη, καθώς στερούνται της αναγκαίας νομικής ικανότητας.
2. Ο ενήλικος για τον οποίο έχει ήδη διοριστεί προσωρινός δικαστικός συμπαραστάτης σύμφωνα με το άρθρο 1672 ΑΚ.
3. Το πρόσωπο που συνδέεται με σχέση εξάρτησης ή άλλο στενό δεσμό με τη μονάδα ψυχικής υγείας στην οποία νοσηλεύεται ή διαμένει ο συμπαραστατούμενος. Αυτό αφορά, για παράδειγμα, υπαλλήλους, διοικητικά στελέχη ή πρόσωπα που συνδέονται οικονομικά ή διοικητικά με τη δομή, με σκοπό την αποτροπή κάθε πιθανού κινδύνου σύγκρουσης συμφερόντων.

Ειδικότερα, εάν διοριστεί πρόσωπο που εμπίπτει στην πρώτη κατηγορία, δηλαδή δεν έχει δικαιοπρακτική ικανότητα, ο διορισμός θεωρείται αυτοδικαίως άκυρος και δεν παράγει καμία έννομη συνέπεια. Στις άλλες δύο περιπτώσεις (ήτοι, προσωρινός συμπαραστάτης ή πρόσωπο με δεσμό εξάρτησης από μονάδα ψυχικής υγείας), εφαρμόζονται κατ’ αναλογία οι διατάξεις του άρθρου 1596 ΑΚ που αφορούν την έκπτωση επιτρόπου στην κηδεμονία ανηλίκου λόγω σύγκρουσης συμφερόντων ή κωλύματος.

Η πρόβλεψη αυτή ενισχύει την ακεραιότητα και την αξιοπιστία του θεσμού της δικαστικής συμπαράστασης, διασφαλίζοντας ότι το πρόσωπο που αναλαμβάνει τη θέση του συμπαραστάτη θα ενεργεί με αντικειμενικότητα, ανεξαρτησία και με μοναδικό γνώμονα το συμφέρον του προστατευόμενου.

Έλλειψη καταλλήλου φυσικού προσώπου

Σε σπάνιες περιπτώσεις, μπορεί να μη βρίσκεται κανείς συγγενής ή άλλος διαθέσιμος ή κατάλληλος να αναλάβει καθήκοντα δικαστικού συμπαραστάτη. Στην περίπτωση αυτή, σύμφωνα με το άρθρο 1671 του Αστικού Κώδικα, προβλέπεται η εξής λύση: «η δικαστική συμπαράσταση ανατίθεται σε σωματείο ή ίδρυμα ειδικά συσταθέν για τον σκοπό αυτό, με κατάλληλο προσωπικό και υποδομή, άλλως στην αρμόδια κοινωνική υπηρεσία».

Η πρόβλεψη αυτή λειτουργεί ως ύστατο μέσο προστασίας για περιπτώσεις όπου δεν υπάρχουν διαθέσιμα φυσικά πρόσωπα — για παράδειγμα, όταν πρόκειται για ηλικιωμένο άτομο χωρίς οικογένεια, συγγενείς ή κοινωνικό περιβάλλον που να μπορεί να αναλάβει την ευθύνη. Σε τέτοιες περιπτώσεις, μπορεί να ανατεθεί η δικαστική συμπαράσταση σε σωματείο προστασίας ηλικιωμένων, ίδρυμα ή στην κοινωνική υπηρεσία του Δήμου ή της Περιφέρειας.

Η διάταξη αυτή συνδέεται με το άρθρο 1635 του Αστικού Κώδικα, το οποίο εφαρμόζεται αναλόγως στην επιτροπεία ανηλίκου όταν δεν υπάρχει κατάλληλο φυσικό πρόσωπο. Στην πράξη, η ανάθεση σε νομικό πρόσωπο ή δημόσια αρχή πραγματοποιείται μόνο εφόσον διαπιστωθεί, με σαφή και αποδεδειγμένο τρόπο, ότι δεν υπάρχει κανένα διαθέσιμο ή κατάλληλο οικείο πρόσωπο για τον διορισμό.

Η πρόβλεψη αυτή ενισχύει τη λειτουργικότητα και την ευελιξία του θεσμού της δικαστικής συμπαράστασης, εξασφαλίζοντας ότι ακόμη και άτομα που βρίσκονται σε πλήρη κοινωνική απομόνωση δεν θα μείνουν χωρίς την αναγκαία νομική προστασία.

Καθήκοντα και αρμοδιότητες του δικαστικού συμπαραστάτη

Ο δικαστικός συμπαραστάτης, μόλις διοριστεί (και η απόφαση καταστεί τελεσίδικη), αναλαμβάνει καθήκοντα που θυμίζουν τον ρόλο του επιτρόπου ανηλίκου. Συγκεκριμένα, υποχρεούται να μεριμνά για την προσωπική και περιουσιακή διαχείριση του συμπαραστατουμένου, ενεργώντας πάντοτε με κύριο γνώμονα το συμφέρον του τελευταίου.

Ο νόμος προβλέπει ότι, στο πλαίσιο της επιμέλειας του προσώπου του συμπαραστατουμένου, ο δικαστικός συμπαραστάτης φέρει την ευθύνη να εξασφαλίζει στο άτομο τη δυνατότητα να διαμορφώνει, στο μέτρο του δυνατού, τις προσωπικές του σχέσεις, εφόσον το επιτρέπει η κατάστασή του. Η πρόβλεψη αυτή αποσκοπεί στην προστασία της προσωπικότητας και της κοινωνικής ένταξης του συμπαραστατουμένου, διασφαλίζοντας ότι δεν θα υπάρξει κοινωνική απομόνωση ούτε υπέρμετρη παρέμβαση στην προσωπική του ζωή. Ο συμπαραστατούμενος πρέπει, για παράδειγμα, να μπορεί να διατηρεί φιλικές σχέσεις, να επικοινωνεί με όποιον επιθυμεί και να λαμβάνει προσωπικές αποφάσεις (όπως θέματα υγείας ή καθημερινότητας), στον βαθμό που το επιτρέπουν οι περιστάσεις.

Επιπλέον, το δικαστήριο μπορεί, σύμφωνα με το άρθρο 1680 ΑΚ, να αναθέσει στον δικαστικό συμπαραστάτη και την επιμέλεια του προσώπου του συμπαραστατουμένου, είτε εν όλω είτε εν μέρει. Αυτό σημαίνει ότι, εκτός από τις αρμοδιότητες διαχείρισης περιουσίας, ο συμπαραστάτης δύναται να έχει και καθήκοντα φροντίδας του προστατευόμενου – όπως η λήψη αποφάσεων για την ιατρική του περίθαλψη, ο προσδιορισμός του τόπου διαμονής του, και γενικότερα η φροντίδα της καθημερινής του διαβίωσης. Όλες οι πράξεις αυτές ασκούνται υπό την προϋπόθεση του σεβασμού της προσωπικότητας, των αναγκών και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας του συμπαραστατουμένου.

Εποπτικό Συμβούλιο

Για να αποτραπούν καταχρήσεις, ο νόμος προβλέπει τη συγκρότηση ειδικού οργάνου εποπτείας του δικαστικού συμπαραστάτη. Σύμφωνα με το άρθρο 1682 του Αστικού Κώδικα, «σε κάθε περίπτωση στερητικής δικαστικής συμπαράστασης εφαρμόζονται ανάλογα οι διατάξεις για την επιτροπεία ανηλίκων. Τα έργα της εποπτείας ασκεί συμβούλιο από τρία έως πέντε μέλη, που διορίζονται με την ίδια απόφαση που διορίζει τον δικαστικό συμπαραστάτη».

Όταν η συμπαράσταση έχει στερητικό χαρακτήρα – δηλαδή όταν ο συμπαραστατούμενος δεν έχει το δικαίωμα να προβαίνει ο ίδιος σε νομικές πράξεις – το δικαστήριο συγκροτεί ένα Εποπτικό Συμβούλιο αποτελούμενο από τρία έως πέντε μέλη. Συνήθως, τα μέλη αυτά είναι κοντινοί συγγενείς του προστατευομένου ή άλλα πρόσωπα κύρους και εμπιστοσύνης. Το συμβούλιο έχει αρμοδιότητες παρόμοιες με εκείνες του εποπτικού συμβουλίου στην επιτροπεία ανηλίκου. Ειδικότερα:

• εγκρίνει τις λογοδοσίες του δικαστικού συμπαραστάτη,
• παρακολουθεί τη διαχείριση των υποθέσεων του προστατευομένου,
• δύναται να ενημερώνει το δικαστήριο για προβληματικές καταστάσεις, παραλείψεις ή καταχρήσεις.

Επιπλέον, σύμφωνα με το άρθρο 1686 ΑΚ, ο ίδιος ο δικαστικός συμπαραστάτης έχει υποχρέωση να γνωστοποιεί στο δικαστήριο κάθε μεταβολή που αφορά την κατάσταση του συμπαραστατουμένου και θα μπορούσε να δικαιολογήσει την τροποποίηση ή την άρση της δικαστικής συμπαράστασης. Ενδεικτικά, εάν η υγεία του προστατευομένου παρουσιάσει ουσιώδη βελτίωση, ο συμπαραστάτης πρέπει να ενημερώσει άμεσα το δικαστήριο, ώστε να επανεξεταστεί το καθεστώς της συμπαράστασης.

Παράλληλα, ο δικαστικός συμπαραστάτης ενεργεί και ως διαχειριστής της περιουσίας του προστατευομένου, υπαγόμενος στους κανόνες που ισχύουν για τον επίτροπο ανηλίκου. Αυτό περιλαμβάνει:

• συντηρητική διοίκηση της περιουσίας,
• τοποθέτηση χρημάτων με ασφάλεια,
• υποχρέωση λήψης άδειας δικαστηρίου για συγκεκριμένες πράξεις.

Σύμφωνα με το άρθρο 1678 ΑΚ, πράξεις που ο επίτροπος ανηλίκου δεν μπορεί να πραγματοποιήσει χωρίς προηγούμενη δικαστική άδεια, δεν επιτρέπεται αντίστοιχα να διενεργούνται από ή για λογαριασμό του συμπαραστατουμένου σε καθεστώς στερητικής συμπαράστασης χωρίς εκπροσώπηση ή επικουρικής χωρίς συναίνεση. Ενδεικτικά, όπως ένας ανήλικος δεν μπορεί να προβεί στην εκποίηση ακινήτου του χωρίς άδεια, έτσι και ένας ενήλικος υπό πλήρη απαγόρευση ή χωρίς δυνατότητα συναίνεσης δεν μπορεί να προβεί σε πώληση ακινήτου ή άλλες σημαντικές πράξεις διάθεσης περιουσίας.

Μη αμειβόμενη φύση του λειτουργήματος του δικαστικού συμπαραστάτη

Ο νόμος αντιλαμβάνεται τον ρόλο του δικαστικού συμπαραστάτη ως λειτούργημα που φέρει χαρακτήρα άμισθης και ανιδιοτελούς προσφοράς. Κατά τεκμήριο, το καθήκον αυτό αναλαμβάνεται από πρόσωπα με ηθική και συναισθηματική σύνδεση προς τον συμπαραστατούμενο, όπως είναι τα συγγενικά πρόσωπα ή άτομα από το στενό κοινωνικό του περιβάλλον.

Σύμφωνα με την υφιστάμενη νομοθεσία, δεν προβλέπεται καταβολή μισθού ή αμοιβής για την εκτέλεση των καθηκόντων του συμπαραστάτη. Εξαίρεση αποτελεί η δυνατότητα καταβολής αποζημίωσης εξόδων, όταν αποδεικνύεται ότι ο συμπαραστάτης επιβαρύνθηκε με δαπάνες για την εξυπηρέτηση του ρόλου του.

Ωστόσο, σε περιπτώσεις που η διαχείριση των υποθέσεων του συμπαραστατουμένου είναι ιδιαίτερα απαιτητική, σύνθετη ή χρονοβόρα, το αρμόδιο εποπτικό συμβούλιο ή το ίδιο το δικαστήριο μπορεί να εγκρίνει την καταβολή εύλογης αποζημίωσης προς τον συμπαραστάτη. Η δυνατότητα αυτή προβλέπεται κατ’ αναλογία και στις διατάξεις για την επιτροπεία ανηλίκου, όπου γίνεται δεκτό ότι, σε εξαιρετικές περιστάσεις, μπορεί να αναγνωριστεί οικονομική αποζημίωση για τον επιμελητή.

Η εν λόγω πρόβλεψη αποσκοπεί στην εξισορρόπηση της ανάγκης για ανιδιοτέλεια με τη ρεαλιστική αναγνώριση της επιβάρυνσης που συνεπάγεται η άσκηση της συμπαράστασης σε περιπτώσεις με αυξημένες απαιτήσεις.

Συμπερασματικά

Ο θεσμός της δικαστικής συμπαράστασης αποσκοπεί στην προστασία προσώπων που λόγω ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής ή άλλων σοβαρών αιτιών δεν είναι σε θέση να φροντίσουν τα του εαυτού τους ή να διαχειριστούν τα συμφέροντά τους. Η νομοθεσία προβλέπει συγκεκριμένες εγγυήσεις, φίλτρα και ελεγκτικούς μηχανισμούς για την επιλογή του κατάλληλου προσώπου ως δικαστικού συμπαραστάτη, ενώ η επιμέλεια του προσώπου και της περιουσίας του συμπαραστατουμένου συνδυάζεται με υποχρεώσεις διαφάνειας, λογοδοσίας και σεβασμού της προσωπικότητας.

Για κάθε υπόθεση δικαστικής συμπαράστασης απαιτείται εξειδικευμένη νομική προσέγγιση και αξιολόγηση των πραγματικών συνθηκών του προστατευομένου. Αν βρίσκεστε αντιμέτωποι με διαδικασία δικαστικής συμπαράστασης – είτε ως υποψήφιοι συμπαραστάτες είτε ως συγγενείς ή ενδιαφερόμενοι τρίτοι – μπορείτε να επικοινωνήσετε με τη δικηγορική μας ομάδα για εξατομικευμένη νομική υποστήριξη και καθοδήγηση σε κάθε στάδιο της διαδικασίας.