ΠΛΑΣΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΧΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟΠΟΙΗΣΗ

Από τον συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 1711 εδ. β`, 1846, 1847, 1848, 1849, 1850, 1851 και 1856 ΑΚ συνάγεται ότι, ο κληρονόμος, είτε καλείται από διαθήκη είτε εξ αδιαθέτου, αποκτά αυτοδίκαια την κληρονομία με μόνο το θάνατο του κληρονομουμένου, χωρίς να απαιτείται οποιαδήποτε ενέργεια από μέρους του, ακόμα και χωρίς τη γνώση ή θέλησή του. Το δικαίωμα όμως αυτό της αυτοδίκαιης κτήσης της κληρονομίας είναι προσωρινό και μετακλητό, γιατί τελεί υπό την τιθέμενη από το νόμο διαλυτική αίρεση της εμπρόθεσμης αποποίησης της κληρονομίας (άρθρο 1847 ΑΚ), δηλαδή δικαιούται ο κληρονόμος να αποποιηθεί κατά βούληση την κληρονομία που έχει επαχθεί σ` αυτόν από διαθήκη ή εξ αδιαθέτου, οπότε η κτήση αναιρείται εξαρχής και θεωρείται σαν να μην έγινε ποτέ. Κατά το άρθρο δε 1854 ΑΚ, το δικαίωμα για αποποίηση της κληρονομίας μεταβαίνει στους κληρονόμους του κληρονόμου.

Η αποποίηση της κληρονομίας είναι δήλωση του προσωρινού κληρονόμου ότι αποκρούει ήτοι δεν δέχεται την κληρονομία που έχει επαχθεί σ` αυτόν από διαθήκη ή εξ αδιαθέτου. Η αποποίηση συνιστά μονομερή δικαιοπραξία διαπλαστικού χαρακτήρα, μη απευθυντέα σε τρίτο, υποκείμενη σε συστατικό τύπο και είναι ανεπίδεκτη οποιασδήποτε αίρεσης ή προθεσμίας, χάριν της ασφάλειας των συναλλαγών (άρθρο 1851 εδ. β` ΑΚ). Η σχετική δήλωση αποποίησης γίνεται ενώπιον του γραμματέα του δικαστηρίου της κληρονομίας, μέσα σε προθεσμία τεσσάρων μηνών (με τη διαφοροποίηση του άρθρου 1847 παρ.2 ΑΚ) που αρχίζει από τότε που ο κληρονομούμενος έλαβε γνώση της επαγωγής και του λόγου αυτής (ΑΠ 725/2014, Εφ.Πειρ. 73/2020 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Αν περάσει η προθεσμία, η κληρονομία θεωρείται ότι έχει γίνει αποδεκτή. Γνώση της επαγωγής, ως γεγονός της έναρξης της τετράμηνης προθεσμίας, νοείται η γνώση από τον κληρονόμο του θανάτου του κληρονομούμενου, γνώση δε του λόγου επαγωγής συνιστά η εκ διαθήκης ή κατά την εξ αδιαθέτου διαδοχή κλήση του κληρονόμου στην κληρονομιά. Εξάλλου, όταν πρόκειται για εξ αδιαθέτου διαδοχή, οπότε η συγγενική σχέση μεταξύ κληρονόμου και κληρονομουμένου είναι από την αρχή δεδομένη και γνωστός στον κληρονόμο ο χρόνος του θανάτου του κληρονομούμενου, η τετράμηνη προς αποποίηση προθεσμία αρχίζει κατά κανόνα (εκτός συνδρομής μεταγενέστερων της επαγωγής γεγονότων, όπως έκπτωση του προηγουμένου, αποποίηση κ.λπ.) από τότε που ο κληρονόμος έλαβε γνώση του θανάτου του κληρονομούμενου συγγενούς του. Όταν ο κληρονόμος αποποιηθεί νομίμως και εμπροθέσμως την επαχθείσα σε αυτόν κληρονομία, θεωρείται η προς τον αποποιηθέντα επαγωγή ότι δεν έγινε και η κληρονομία επάγεται σ` εκείνον, ο οποίος θα καλούνταν αν ο αποποιηθείς δεν ζούσε κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομούμενου.

Στην περίπτωση αυτή η προθεσμία της αποποίησης της κληρονομίας στη μερίδα εκείνου που αποποιήθηκε δεν αρχίζει από τη γνώση του θανάτου του κληρονομούμενου, αλλά από τη γνώση της αποποίησης, διότι στην περίπτωση αυτή η επαγωγή της κληρονομίας συνδέεται με γεγονότα μεταγενέστερα του θανάτου του κληρονομουμένου (αποποίηση). Και ναι μεν και πάλι κατά πλάσμα του νόμου ο χρόνος επαγωγής ανατρέχει στο χρόνο του θανάτου του κληρονομουμένου σαν να μην υπήρχε εκείνος που αποποιήθηκε, όμως, όπου ο νόμος απαιτεί για κάποια νομική ενέργεια γνώση της επαγωγής εννοεί και τα μεταγενέστερα αυτά γεγονότα, προ της γνώσης των οποίων η προς αποποίηση προθεσμία δεν αρχίζει (ΑΠ 1534/2011, ΑΠ 1570/2010 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ Εφ.Πειρ. 73/2020 ό.π., Εφ.Θεσ. 1920/2013 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Περαιτέρω, κατά το άρθρο 1857 εδ. β` περ. α`, γ` και δ` του ΑΚ, η αποδοχή της κληρονομιάς που οφείλεται σε πλάνη κρίνεται σύμφωνα με τις διατάξεις για τις δικαιοπραξίες. Οι διατάξεις του άρθρου αυτού εφαρμόζονται και σε αποδοχή που συνάγεται από την παραμέληση της προθεσμίας για αποποίηση. Η πλάνη σχετικά με το ενεργητικό ή το παθητικό της κληρονομιάς δεν θεωρείται ουσιώδης.

Κατά τα άρθρα δε 140 και 141 ΑΚ, αν κάποιος καταρτίζει δικαιοπραξία και η δήλωσή του δε συμφωνεί, από ουσιώδη πλάνη, με τη βούληση του, έχει δικαίωμα να ζητήσει την ακύρωση της δικαιοπραξίας. Η πλάνη είναι ουσιώδης όταν αναφέρεται σε σημείο τόσο σπουδαίο για την όλη δικαιοπραξία, ώστε αν το πρόσωπο γνώριζε την πραγματική κατάσταση, δε θα επιχειρούσε τη δικαιοπραξία. Από τις διατάξεις αυτές προκύπτει ότι η αποδοχή της κληρονομίας που συνάγεται από την παραμέληση της προθεσμίας αποποίησης, μπορεί να προσβληθεί από τον κληρονόμο ή από τον κληρονόμο του κληρονόμου, κατ΄ άρθρο 1854 ΑΚ, κατά τα προαναφερόμενα, λόγω πλάνης, όταν η με τον τρόπο αυτό συναγόμενη κατά πλάσμα του νόμου αποδοχή δε συμφωνεί με τη βούλησή του, όταν αυτή αναφέρεται σε σημείο τόσο σπουδαίο για την αποδοχή της κληρονομίας, ώστε ο κληρονόμος αν γνώριζε την αληθινή κατάσταση ως προς το σημείο αυτό, δεν θα άφηνε να παρέλθει άπρακτη η προθεσμία αποποίησης. Η εσφαλμένη δε γνώση ή άγνοια, που δημιουργεί τη μεταξύ βούλησης και δήλωσης διάσταση, η οποία όταν είναι ουσιώδης θεμελιώνει δικαίωμα προσβολής της δήλωσης λόγω πλάνης, μπορεί να οφείλεται και σε άγνοια ή εσφαλμένη γνώση των προαναφερόμενων νομικών διατάξεων για την αποδοχή της κληρονομίας (Ολ.ΑΠ 3/1989, ΑΠ 1497/2023, ΑΠ 189/2017, ΑΠ 496/2013 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1534/2011, ΑΠ 1570/2010 ό.π.).

Υπάρχει δε πλάνη περί το δίκαιο της αποδοχής της κληρονομιάς και όταν ο κληρονόμος τελεί σε άγνοια που ανάγεται: α) στο σύστημα της κτήσης της κληρονομίας κατά τον ΑΚ που επέρχεται αμέσως μετά το θάνατο του κληρονομούμενου, οπότε η προθεσμία του άρθρου 1847 ΑΚ δεν αρχίζει γιατί η άγνοια αποκλείει την γνώση της επαγωγής της κληρονομίας και β) σε άγνοια μόνο της ύπαρξης της προθεσμίας του άρθρου 1847 ΑΚ προς αποποίηση ή της κατά το άρθρο 1850 ΑΚ νομικής σημασίας της παρόδου της προθεσμίας αυτής άπρακτης (ΑΠ 842/2022, ΑΠ 827/2017, ΑΠ 572/2016, ΑΠ 1041/2015 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Έτσι ο κληρονόμος κατά την άνω διάταξη 1847 παρ. 1 εδ. α` ΑΚ μπορεί να αποποιηθεί την κληρονομία μέσα σε προθεσμία τεσσάρων μηνών, που αρχίζει από τότε που έμαθε την επαγωγή και το λόγο της (ΑΠ 1087/2011 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Εξάλλου, απαιτούμενης θετικής γνώσης της επαγωγής και του λόγου της και μη αρκούσης της υπαίτιας άγνοιας αυτής, η κίνηση της πιο πάνω προθεσμίας δεν άρχεται σε περίπτωση πλάνης του κληρονόμου ως προς την επαγωγή και το λόγο της, ως γεγονότων που αφετηριάζουν την εν λόγω προθεσμία. Ειδικότερα η από τον κληρονόμο μη γνώση της προς αυτόν επαγωγής και του λόγου της εξ αιτίας άγνοιας ή εσφαλμένης γνώσης των νομικών ρυθμίσεων περί αποδοχής κληρονομιάς, αποτρέπει την έναρξη της κρίσιμης προθεσμίας (Εφ.Πειρ. 73/2020, Εφ.Θεσ.(Μον). 2120/2015, ό.π.). Εάν έχει χωρήσει πλασματική αποδοχή της κληρονομίας, λόγω της προαναφερθείσας πλάνης, η έναρξη της προθεσμίας αποποίησης προϋποθέτει την ακύρωση της πλασματικής αποδοχής τελεσιδίκως, ώστε η, εν συνεχεία, αποποίηση να επιφέρει τα έννομα αποτελέσματά της. Η αγωγή προς ακύρωση της αποδοχής της κληρονομίας είναι δυνατόν να στραφεί κατά του δανειστή της κληρονομίας (ΑΠ 842/2022, ΑΠ 827/2017 ό.π.). Αποποίηση που γίνεται ενώ έχει επέλθει πλασματική αποδοχή λόγω πλάνης, επιφέρει τις έννομες συνέπειές της, μόνο, στην περίπτωση ακύρωσης της πλασματικής αποδοχής, καθώς πρόκειται για αποποίηση με νομική αίρεση (condicio juris), ήτοι προϋπόθεση που τίθεται από το νόμο, καθώς η εκ των υστέρων ακύρωση ανατρέχει αναδρομικά στο χρόνο επαγωγής (ΑΠ 1497/2023, ΑΠ 572/2016, ΑΠ 1534/2011 ό.π.).

Συμπερασματικά, από τον συνδυασμό των ανωτέρω διατάξεων και της νομολογίας προκύπτουν τα εξής βασικά σημεία:

1. Αυτόματη κτήση κληρονομίας – Ο κληρονόμος αποκτά αυτοδικαίως την κληρονομία με τον θάνατο του κληρονομουμένου, ανεξαρτήτως γνώσης ή βούλησης.
2. Δυνατότητα αποποίησης – Το δικαίωμα αυτό είναι προσωρινό, τελώντας υπό τη διαλυτική αίρεση της εμπρόθεσμης αποποίησης. Η αποποίηση είναι μονομερής, άτυπη ως προς τον αποδέκτη, αλλά τυπική πράξη ενώπιον του γραμματέα του αρμοδίου δικαστηρίου, εντός τετραμήνου από τη γνώση της επαγωγής και του λόγου της.
3. Έναρξη προθεσμίας – Στην εξ αδιαθέτου διαδοχή, η προθεσμία αρχίζει από τη γνώση του θανάτου και της συγγενικής σχέσης. Αν μεσολαβούν μεταγενέστερα γεγονότα (π.χ. αποποίηση προηγούμενου κληρονόμου), η προθεσμία για τον επόμενο αρχίζει από τη γνώση του γεγονότος αυτού.
4. Πλασματική αποδοχή – Η άπρακτη παρέλευση της προθεσμίας ισοδυναμεί με αποδοχή της κληρονομίας. Η αποδοχή αυτή μπορεί να προσβληθεί λόγω ουσιώδους πλάνης, κατά τα άρθρα 140-141 ΑΚ, η οποία αφορά κρίσιμα στοιχεία της επαγωγής ή του δικαίου που τη διέπει.
5. Πλάνη περί το δίκαιο – Η άγνοια ή εσφαλμένη γνώση των κανόνων περί επαγωγής και αποποίησης (π.χ. άγνοια της προθεσμίας ή της σημασίας της παρόδου της) μπορεί να θεμελιώσει ουσιώδη πλάνη, η οποία αναστέλλει την έναρξη της προθεσμίας αποποίησης.
6. Ακύρωση πλασματικής αποδοχής – Σε περίπτωση πλασματικής αποδοχής λόγω πλάνης, απαιτείται προηγουμένως δικαστική ακύρωση αυτής, ώστε η επακολουθούσα αποποίηση να παραγάγει αποτελέσματα.

Εν ολίγοις, το δίκαιο της αποποίησης ισορροπεί ανάμεσα στην ασφάλεια των συναλλαγών (προθεσμίες, τυπικότητα) και στην προστασία του κληρονόμου από άγνοια ή πλάνη. Η εμπρόθεσμη γνώση και δήλωση είναι κρίσιμες, αλλά η νομολογία αναγνωρίζει ότι ουσιώδης πλάνη –ιδίως περί το δίκαιο– μπορεί να δικαιολογήσει την ανατροπή της πλασματικής αποδοχής και να ανοίξει τον δρόμο για αποποίηση ακόμη και εκ των υστέρων.

Για περισσότερες πληροφορίες και νομική καθοδήγηση σε ζητήματα αποδοχής ή αποποίησης κληρονομίας, επικοινωνήστε με τη Δικηγορική Εταιρεία Καρπούζης – Λιανού & Συνεργάτες, ώστε να λάβετε εξειδικευμένη υποστήριξη προσαρμοσμένη στην περίπτωσή σας.